Miejsce, które nazywasz domem
Transformacja regionów od stuleci związanych z przemysłem wydobywczym to proces dotykający najgłębszych warstw życia społecznego, gospodarczego i środowiskowego. Proces ten nie może być sprowadzony jedynie do ekonomicznych kalkulacji czy innowacji technologicznych wspierających wielkie firmy i koncerny. W jego centrum musi znaleźć się człowiek i miejsce, które nazywa domem, a kluczowym narzędziem w tym procesie staje się głębokie zrozumienie własnego historycznego i kulturowego dziedzictwa.
Tożsamość oparta na węglu
Regiony górnicze charakteryzuje silna, specyficzna tożsamość kulturowa, która ukształtowała się na bazie dominującej przez lata działalności wydobywczej. Ta tożsamość, często oparta na etosie górnika – opowieści o ciężkiej pracy, solidarności i determinacji – jest nierozerwalnie spleciona z poczuciem przynależności do miejsca. Wiedza o własnym dziedzictwie pozwala zrozumieć fundamenty lokalnej przynależności, emocje i postawy mieszkańców wobec zmian. Gdy odchodzenie od węgla staje się nieuchronne, transformacja dotyka nie tylko portfeli, ale i samego sedna kulturowej tożsamości. Zrozumienie tej głębokiej więzi jest niezbędne, aby planowanie przyszłości nie było postrzegane jako atak na dotychczasowy świat, a jako szansa na adaptację i rozwój. Znajomość tej historycznej postawy pomaga wyjaśnić reakcje społeczne i unikać pułapek wynikających z jej ignorowania.
Świadkowie
Materialnym świadectwem historii są stare budynki przemysłowe. Wiedza o nich, ich historii i potencjale jest kluczowa dla ich ponownego wykorzystania w ramach rewitalizacji. Ale w przeszłości śląski krajobraz tworzyły nie tylko szyby kopalń i dymiące kominy, śląski przemysł tworzyły majątki Donnersmarcków, Ballestremów, Schaffgotschów, Thiele-Wincklerów… Zostały po nich ruiny wielkich rezydencji, folwarki, które pracowały dla dostatniego życia śląskich grafów. Polityka ochrony zabytków i specjalne fundusze mogą wspierać przekształcanie tych „przemysłowych katedr” w nowe centra życia – kultury, sztuki, usług opartych na wiedzy. Ruda Śląska, miasto z historią wydobycia sięgającą XVII wieku, jest żywym przykładem obszaru pełnego przemysłowych zabytków, ale też zdegradowanych terenów pogórniczych – z wyrobiskami, stawami, osiadaniami, hałdami. Nieczynne obiekty – jak dawna fabryka margaryny czy budynki dworca – stoją obok zabytkowej zabudowy mieszkaniowej, która również wymaga uwagi. Rewitalizacja tych przestrzeni to nie tylko szansa na fizyczną odnowę, ale także proces społeczny, angażujący mieszkańców w kształtowanie ich najbliższego otoczenia, choć degradacja substancji mieszkaniowej pozostaje poważnym wyzwaniem. W nowoczesnych strategiach rozwoju regionalnego dziedzictwo urbanistyczne, architektoniczne i kulturowe jest wyraźnie wskazywane jako jeden z filarów przyszłości, wręcz jej fundament, podkreślając potencjał społeczny i cel rozwoju dla społeczności. To wzmacnia poczucie tożsamości mieszkańców i ich więź z miejscem, które nazywają domem, buduje odporność społeczną i ułatwia akceptację trudnych, nieuchronnych zmian.
Znać swoją przeszłość
Transformacja regionów górniczych to proces, który wymaga kompleksowego podejścia. Posiadanie i wykorzystywanie wiedzy o historycznym i kulturowym dziedzictwie tych ziem nie jest jedynie dodatkiem, ale fundamentalnym elementem zapewniającym jej sprawiedliwy charakter. Wiedza ta pozwala zrozumieć i uszanować lokalną tożsamość, wspiera angażowanie mieszkańców w proces zmian, pozwala wykorzystać materialne ślady przeszłości (budynki, tereny) jako kapitał dla nowego rozwoju, uczy się na błędach przeszłości, unikając gwałtownych, niepartycypacyjnych decyzji, oraz umożliwia planowanie rekultywacji terenów zdegradowanych przez lata wydobycia. W oparciu o solidne zrozumienie przeszłości i tożsamości, z aktywnym udziałem wszystkich, których dotyka ta zmiana, możliwe jest zbudowanie przyszłości, która będzie zarówno gospodarczo prężna, środowiskowo zrównoważona, jak i społecznie sprawiedliwa.
Historia, tożsamość ukształtowana przez trud górniczej pracy i materialne ślady przeszłości stanowią potężny kapitał. Wykorzystany mądrze, może on stać się motorem napędowym dla nowych funkcji gospodarczych i społecznych.
Dziedzictwo staje się w tym procesie nie ciężarem, a kompasem wskazującym drogę.
Na podstawie :
Sprawiedliwa transformacja Śląska. Wyzwania z perspektywy społecznej – analiza i rekomendacje. Polska Zielona Sieć, 2024.
Wrażliwość regionów górniczych na transformację energetyczną. Polski Instytut Ekonomiczny, 7/2024
Piotr Czerniejewski, Sprawiedliwa Transformacja w regionach górniczych. Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, 2022.
Przemysław Sadura, Przeminęło z węglem. Regiony górnicze w poszukiwaniu nowej energii. Polska Zielona Sieć, Warszawa, październik 2022.
