Aby transformację w kierunku niskoemisyjnej gospodarki można było uznać za sprawiedliwą, proces ten musi uwzględniać zarówno aspekty społeczne jak i ekologiczne. Konieczna jest gwarancja, że przemiany gospodarcze będą przebiegać w sposób zrównoważony, z uwzględnieniem interesów całego społeczeństwa, ale także środowiska. Nie mogą odbywać się kosztem lokalnych społeczności, zwłaszcza w regionach tak silnie związanych z wysokoemisyjnym przemysłem jak nasz Górny Śląsk.
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji
Unia Europejska w 2021 roku utworzyła Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST). Według podziału dokonanego przez Komisję Europejską, Polska ma otrzymać z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji najwięcej ze wszystkich jego beneficjentów bo aż 3,85 miliarda euro. Fundusze te mają przygotowywać nasze regiony górnicze na skutki odchodzenia od węgla w produkcji energii elektrycznej. Zgodnie z założeniami Komisji Europejskiej (KE), Fundusz Sprawiedliwej Transformacji opiera się na trzech filarach, które można podsumować jako: stworzenie alternatywy gospodarczej na rynku pracy, poprzez np. wsparcie lokalnego biznesu, przyciąganie nowych inwestycji, nacisk na zagadnienia społeczne czyli budowanie systemu przeszkoleń, w tym dotyczących przekwalifikowania dla osób zagrożonych utratą miejsca pracy i naprawę szkód środowiskowych w regionach węglowych. Zagospodarowanie terenów poprzemysłowych, ich rewitalizacja i poprawa stanu wód to bardzo istotne działania w ramach Sprawiedliwej Transformacji. Krajobraz księżycowy, ścieki, pełne zanieczyszczeń powietrze i brudna woda – tak kiedyś wyglądał Górny Śląsk. Wieloletnia działalność wydobywcza zaburzyła stosunki wodne, więc teraz nasz region potrzebuje kompleksowych działań, które złagodzą negatywne skutki funkcjonowania kopalń, chociaż docelowo można mówić o ich niwelacji. W ramach środków z FST planuje się realizację zadań, które mają na celu zwiększenie retencji, odtworzenie dawnych naturalnych poziomów wód powierzchniowych i podziemnych, a w efekcie zminimalizowanie skutków suszy i harmonijną adaptację do zmian klimatu, łączy się z tym stała potrzeba prowadzenia działań hydrologicznych. Tereny pokopalniane, po dziesięcioleciach intensywnego wydobycia węgla wymagają serii inteligentnych projektów rekultywacyjnych, które pozwolą środowisku odzyskać siły, odnowić bioróżnorodność i jednocześnie wesprzeć i zainspirować do działania lokalne społeczności. Standardy ochrony środowiska oraz rzetelne podejście do kwestii merytorycznych wymagają współpracy na każdym poziomie: samorządowym, społecznym, naukowym, przemysłowym. Taka płaszczyzna współpracy jest warunkiem właściwego przygotowania projektów i wnioskowania o fundusze z FST. Polska gospodarka jest mocno uzależniona od węgla, dlatego pilna transformacja staje się koniecznością. Przyczyną jest nie tylko postępujący kryzys klimatyczny, który wymaga odejścia od paliw kopalnych, ale także słabnąca konkurencyjność polskiego węgla na rynkach światowych. Na Górnym Śląsku wydobycie węgla kamiennego ma również silny rys kulturowy, kopalniane szyby są elementem naszego krajobrazu, a nazwy kopalń stały się częścią naszej historii. Górnik to nie tylko zawód ściśle związany ze Śląskiem, ale i etos pracy, który nadal trwa w bardzo wielu śląskich rodzinach. Trudno pogodzić się ze zmianami, które nas czekają. Ale do wygrania są tereny zielone, czyste rzeki, miejsca rekreacji.
Prawo o odbudowie zasobów przyrodniczych
Nature Restoration Law (NRL), czyli unijne Prawo o odbudowie zasobów przyrodniczych, stanowi kompleksową odpowiedź na kryzys środowiskowy i katastrofę klimatyczną. Weszło w życie w sierpniu 2024 r. Państwa członkowskie UE mają tylko dwa lata na przygotowanie realnych planów odbudowy swoich zasobów przyrodniczych… To duże wyzwanie, wymagające zaangażowania przedstawicieli administracji państwowej, samorządowej, naukowców, instytucji przemysłowych i organizacji pozarządowych. W konferencji „Natura Ratuje Ludzi”, która odbyła się w warszawskiej ,,Kinotece” 12 stycznia 2025 roku, transmitowanej online, wzięło udział kilkaset osób zainteresowanych odczuwalnymi zmianami klimatu. Program konferencji ukazał całe spectrum tematów wiążących się z nowym unijnym prawem. Specjaliści zajmujący się środowiskiem przyrodniczym (lasami, rzekami, mokradłami, morzami), rolnictwem, ale także prawem oraz funduszami UE wraz z przedstawicielami administracji państwowej pracowali nad utworzeniem narzędzi dla skutecznego wdrożenia zapisów NRL. Nikt nie miał wątpliwości, że te działania są niezbędne i powinny być realizowane natychmiast. Krzysztof Mrozek, Dyrektor Programu Fundusze Europejskie dla Klimatu w Polskiej Zielonej Sieci, podczas spotkania sieciującego, które odbyło się 14 grudnia 2024 r. w Bytomiu, zorganizowanego w ramach Regionalnego Obserwatorium Procesu Transformacji 2.0 (ROPT 2.0). przypomniał, że – Województwo śląskie może liczyć na miliardy euro. Znaczna część tych pieniędzy wesprze sprawiedliwą transformację Śląska jako regionu węglowego. Możliwości działań organizacji w obszarze funduszy europejskich są ogromne. Często organizacje o tym nie wiedzą. Najważniejsze, co powinny zrobić, to zainteresować się możliwościami finansowania. Spektrum możliwości jest bardzo szerokie. Nie jest to łatwe. Należy się do tego przygotować oraz mieć pomysł i determinację, aby to zrealizować. Przeciwdziałanie kryzysom klimatycznym, łagodzenie zmian związanych z różnorodnością biologiczną jest najważniejszym zadaniem obecnego pokolenia, czas pomyśleć o przyszłości właśnie w kontekście zmieniającego się klimatu. Zgodnie z założeniami UE transformacja musi być sprawiedliwa i spójna, wszyscy musimy mieć możliwość skorzystania z niej w najbardziej sprawiedliwy sposób. Ta zasada społecznej gospodarki rynkowej kieruje również naszą walką ze zmianą klimatu1 .
Siła Trzeciego Sektora
W procesie zielonej i sprawiedliwej transformacji kluczową rolę mają szansę odegrać właśnie organizacje pozarządowe2 . Do nich właśnie adresowane są panele dyskusyjne, seminaria i webinary, w których Sektor NGO pozyskuje narzędzia i wiedzę potrzebną do podejmowania działań, które przyczynią się do kształtowania zrównoważonych polityk miejskich, łagodzących efekty zmiany klimatu dla mieszkańców śląskich miast. Kolejne spotkanie sieciujące, którego tematem będzie adaptacja miast do zmiany klimatu odbędzie się w katowickim centrum biznesowym D9 Space (sals S1), 12 lutego br., początek o godzinie 10.00. Spotkanie realizowane jest w ramach projektu „Regionalne Obserwatorium Procesu Transformacji 2.0 (ROPT 2.0)”. Regionalne Obserwatorium Procesu Transformacji 2.0 (ROPT 2.0) Liderem ROPT 2.0 jest Województwo Śląskie, a celem jest usprawnienie procesów Sprawiedliwej Transformacji w województwie śląskim, ze szczególnym uwzględnieniem dywersyfikacji działalności gospodarczej, ochrony środowiska oraz potencjału terenów pogórniczych3 . Jedynie inwestycja w usługi publiczne i zieleń może być gwarantem wysokiej jakości życia zwłaszcza w terenach miejskich. Sprawiedliwa Transformacja może właśnie w tym pomóc, dotyczy przecież nas wszystkich.
BL
1 European Commission: Directorate-General for Communication, Społecznie sprawiedliwa transformacja, Publications Office of the European Union, 2021, https://data.europa.eu/ doi/10.2775/183839
2 Komisja Europejska: Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej i Miejskiej oraz Crudi, F., Advocacy and social actors fueling the just transition – A case study on Silesia [Rzecznictwo i podmioty społeczne napędzające sprawiedliwą transformację – studium przypadku na Śląsku], PL, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2024, https://data.europa.eu/doi/10.2776/942961
3 https://zielonasiec.pl/2025/01/21/adaptacja-miast-dozmiany -klimatu-spotkanie-sieciujace-w-katowicach/